Op 4 oktober 2017 is het vijfentwintig jaar geleden dat er een Boeing van El Al neerstortte in de Amsterdamse Bijlmer. Enige tijd geleden, ontving documentairemaker Botte Jellema een belangwekkend mailtje van onderzoeker Eric Heijselaar van Stadsarchief Amsterdam. Die schreef: “Onlangs kregen wij hier een nieuw deel politiearchief binnen. Het gaat om alle mobilofoonverkeer van de politie tijdens de Bijlmerramp en alle telefoontjes die binnenkwamen”.
Dit is het verslag van de speurtocht die volgde.
Het verhaal van de Bijlmerramp is groot. Over de militaire spullen die verscheept werden met een burgervrachtvliegtuig; over wat dat precies was; over de geheimzinnigheid van de Israëliërs daarover; over mannen in witte pakken die de crashsite bezochten; over de 43 vastgestelde doden; over het onbekende aantal illegalen dat zich mogelijk in de flats bevond; over de opmerkelijke route die het gehavende vliegtuig boven de hoofdstad nam; over het politieke gedoe bij de presentatie van het onderzoeksrapport van de Parlementaire Enquête, en over de mensen die in de Bijlmer woonden en ziek werden.
Als er dan politietapes in een archief verschijnen, wil je dat als journalist wel even onderzoeken.
Terugluisteren kan ook hier op de site van RadioDoc.
Wat is het voor materiaal
Even heel gedetailleerd: het zijn geluidsopnames van zondag 4 oktober 1992 18:00 tot maandag 5 oktober 1992 08:05, van acht mobilofoonkanalen van de politie, zeven telefoonlijnen van de centrale meldkamer, twee telefoonlijnen van de commandokamer (die starten een uur en twee uur later), plus de geluidsopname van de luchtverkeersleiding Schiphol met het vliegtuig (± tien minuten). Er is een document met wat er is (bron, tijdstip) en een codering van de vindplaats. Elk uur van elk kanaal is opgesplitst per vijf minuten, en elke ‘uuropname’ loopt vijf minuten door in het volgende uur (overlap).
Het is in totaal ongeveer 35 gigabyte aan materiaal, in totaal ± 3500 bestanden.
Het is openbaar materiaal dat binnen is gekomen bij het Stadsarchief Amsterdam. Het was ooit van de gemeentepolitie Amsterdam, en komt nu vanaf het regiokorps, dat opgaat in de nieuwe landelijke politie. Volgens Heijserlaar van het Stadsarchief wilde de politie in Amsterdam liever niet dat het materiaal naar het Nationale Archief in Den Haag zou verdwijnen. Tot zijn tevredenheid blijft het nu in Amsterdam: “Waar het hoort”.
Het bestaat uit een doos met CD-ROM’s. Dat is opvallend archiefmateriaal, want meestal zijn het papieren dossiers. De onderzoeker pikte het er dus uit, en heeft de bestanden van de CD-ROM’s op een harde schijf gezet. Daar heb ik een kopie van gekregen.
Iedereen kan er nu bij, want het is een openbaar archief.
Wat is er te horen
De bestanden bevatten gedigitaliseerde audio. Op het hoofdbureau stonden toentertijd meersporenrecorders, die op band de audio vastlegden van verschillende communicatiekanalen. Per geluidsspoor is op het linker kanaal standaard de tijdsmelding te horen, zoals die beschikbaar was op een PTT-telefoonlijn toentertijd. Op het rechter kanaal staan de gesprekken. Je weet dus steeds hoe laat iets is gezegd of gebeurd.
Wat we horen is bijvoorbeeld de eerste meldingen van het neerstorten van de El Al Boeing. Er waren op dat moment twee agenten bij een parkeergarage in Kikkenstein, vanwege een autokraak. Ze staan op een paar honderd meter afstand van de rampplek, en zien het vliegtuig met brandende motoren neerstorten. Dat melden ze over de mobilofoon.
De mobilofoons hebben kraakjes en storingen, maar zijn behoorlijk goed te verstaan. De telefoonlijnopnames zijn uitstekend van kwaliteit. Er lekt signaal van de tijdmelding naar het andere kanaal. Met een technische ingreep heb ik dit voor de documentaire gecorrigeerd (meer daarover bij ‘overige notities’).
In totaal is er 223 uur aan materiaal. Dat is omgerekend zes weken full time luisteren.
Bevat het nieuws
Dat was meteen bij mij een brandende vraag, maar ook een vraag die zowel VPRO RadioDoc, Argos als OVT graag beantwoord wilden hebben. Om daar achter te komen heb ik uitvoerige research gepleegd. Om drie redenen.
Ten eerste was het voor mij als freelancer niet te doen om deze audio onbetaald in z’n geheel te gaan beluisteren. Ook betaald zou het waarschijnlijk geen pretje zijn, maar het loont natuurlijk om uit te zoeken wie het voor mij al had gehoord.
Ten tweede wist ik al dat de Parlementaire Enquêtecommissie (1998/1999) deze banden ook had beluisterd. De banden worden namelijk vermeld in het onderzoeksrapport. De vraag was dan nog hoe ze zijn beluisterd.
Ten derde wilde ik meerdere bronnen hebben. Dat de Enquêtecommissie verklaart dat de banden afdoende zijn beluisterd was voor mij niet voldoende: ik wilde minstens nog een bron.
Enquêtecommissie
Eerst wat er in het eindrapport staat van de Parlementaire Enquete die er over de Bijlmerramp is geweest. Het vertelt op verschillende plaatsen over dit geluidsmateriaal. Er staat bijvoorbeeld: ‘Op de politie- en brandweerbanden wordt geen melding gemaakt van mensen in “vreemde” witte pakken.’
Het is achttien jaar geleden dat de Parlementaire Enquête Bijlmerramp plaats vond. De beelden staan in mijn geheugen gegrift, en dat had ook te maken met de soms emotionele verklaringen die betrokkenen, slachtoffers en hulpverleners aflegden in de zaal van de Eerste Kamer in Den Haag. Maar het is ver terug, en toen ik oud-commissielid Rob Oudkerk vroeg of hij wist of de politietapes helemaal zijn beluisterd, antwoordde hij “Geen idee, al sla je me dood…”.
Dankzij Oudkerk kwam ik op het spoor van Marnix Norder, die toentertijd Hoofd Staf was van de commissie. Feitelijk leidde hij het onderzoek en het onderzoeksteam. Norder was bereid om een interview te geven voor de radio, en dat zit ook in de documentaire. Hij zei geen garantie te kunnen geven dat alles is beluisterd. Maar de commissie had zeer helder voor ogen op welke vragen ze antwoorden wilden, en dus waar ze naar op zoek waren. Dat is allemaal beluisterd en genoteerd.
Pierre Heijboer
De tweede bron heb ik gevonden: oud-Volkskrantjournalist Pierre Heijboer. Hij was ten tijde van de ramp als een van de eerste verslaggevers ter plekke, en heeft zich daarna intensief met de afwikkeling bezig gehouden. Hij schreef in 2002, na zijn pensionering, het boek ‘Doemvlucht‘. Dit boek vond ik bij een antiquariaat (nou ja… via Bol.com bij een handelaar in tweedehands boeken), want het is niet meer in de handel verkrijgbaar.
Het boek van Heijboer maakt een doorwrochte indruk. Hij maakt gewag van de opnames die ik nu heb, en heeft ze beluisterd.
Na een beroep op de Wet openbaarheid van Bestuur heb ik die band kunnen beluisteren. Hier zit overigens nog weer een verhaal aan vast. Want bij de politie had men nog wel de band, maar niet meer de apparatuur om die af te spelen. Die apparatuur werd echter gevonden bij de Amsterdamse brandweer.
Heijboer is sceptisch over de originaliteit van deze band. Hij beschrijft de vier belangrijkste kanalen, waar de hele nacht voortdurend wordt gepraat.
Maar, volkomen in tegenstrijd met dit gegeven, is het vanaf een uur of vier in de ochtend van 5 oktober op deze vier belangrijkste kanalen twee uur lang zo goed als volkomen stil. Tot rond zessen, dan gaat het onafgebroken gepraat weer door.
Opvallend is dat ik deze plotselinge ‘stilte’ niet kan ontdekken op de sporen die Heijboer noemt. Vanaf een uur of twee wordt het op alle kanalen rustiger, en ergens tussen zes en acht komen de fris uitgeslapen dienders in dienst. Uiteraard wordt het dan drukker op de mobilofoons. Ik kan de door Heijboer genoemde stilte niet opvallend noemen.
Heijboer noemt het een ‘versluieringsspel’. Hij is buitengewoon kritisch over de Enquetecommissie, en rept in zijn boek met regelmaat over geheimzinnige bezoekers aan de rampplek. Heijboer maakt een gefrustreerde indruk, en hij benoemt opmerkelijke kwesties, maar er staan in zijn boek feitelijk geen bewijzen in voor een andere conclusie dan de Enquetecommissie trekt.
Het is niet uit te sluiten dat Heijboer alle 223 uur heeft beluisterd, maar we kunnen het hem niet meer vragen. Want hij is in 2014 overleden.
Pierre Heijboer verdient hoe dan ook een vermelding met lof. Hij heeft zo’n beetje in zijn eentje gedaan, waar de Enquêtecommissie een complete staf voor had. Ook al krijg hij niet alle eindjes bij elkaar, en ontdekte ik ook slordigheden in zijn boek: dit verdient veel respect. En mocht hij niet al het audiomateriaal hebben gehoord: ook hij wist donders goed waar hij naar op zoek was en waar hij het kon vinden – als het er was.
Conclusie
Het is zeer onwaarschijnlijk dat er nieuw, onomstotelijk bewijsmateriaal – voor wat dan ook – uit de audiobestanden is te halen. Zowel de Enquetecommissie als Heijboer hebben dit materiaal ook gehoord, en de eerste heeft er op een paar kleine dingen na antwoorden in gevonden op enkele van de vragen, en de tweede vond er geen antwoorden in voor de vragen die hij nog had.
Ik beschouw mijn eigen onderzoek (en ik heb vele uren van de tapes beluisterd, met name op interessante punten) als de derde bron.
Dit leidt tot mijn conclusie dat hier zeer waarschijnlijk geen nieuws in zit, zo waarschijnlijk, dat ik in ieder geval de persoonlijke afweging maak om niet alle 223 uren te beluisteren.
Dit laat onverlet dat het belangwekkend archiefmateriaal is. Het is een goede zaak dat de politie er in de afgelopen jaren zorgvuldig op heeft gepast, en dat het überhaupt is gemaakt. Nu is het in vertrouwde handen van het Stadsarchief Amsterdam, en kan iedereen die dat wil er naar luisteren.
Ik wil degene die de tapes integraal wil gaan beluisteren hierbij dan ook van harte aanmoedigen. Heb alleen niet te hoge verwachtingen.
Overige notities
- Ik heb alleen de banden van de politie. Die van de brandweer zijn minstens zo interessant, en die heb ik niet.
- Tot mijn spijt wilde de politieman die de centrale meldkamer op de bewuste avond bemande niet in de media komen. Op het verzoek om andere sprekers werd niet gereageerd. De voorlichter aan de telefoon vertelde dat er nog diverse politiemensen in Amsterdam actief zijn in het korps, die ook ten tijde van de Bijlmerramp aan het werk waren geweest. Zoals bijvoorbeeld hij zelf.
- De logboeken van verschillende instanties die betrokken waren bij de Bijlmerramp zijn ook te vinden in het Stadsarchief. Deze heb ik ook bekeken. Dit is papier en geen audio, en het is gigantisch veel. Het bevat opmerkingen als ‘er is een been gevonden’, maar ook ‘kan iemand lunchpakketten regelen’.
- Het was nog een hele klus om hier een radiodocumentaire over te maken. In een documentaire wil je een ontwikkeling, een verandering of een ontdekking. Maar bij deze ramp, hoe vreselijk ook, weet je al hoe het afloopt. Het begin is meteen ook het einde, en voor zover het dat niet was, was het de algemeen bekende Parlementaire Enquête die redelijkerwijs alle antwoorden al heeft geleverd. Dit laat onverlet dat het een intense ervaring is om het audiomateriaal te beluisteren.
- De tapes hebben verschillende snelheden gehad bij opname en/of het overzetten op digitale media. Het materiaal dat bijvoorbeeld tussen 19:00u en 20:00u is opgenomen, was soms 56 minuten lang, en soms 64 minuten lang. Bovendien heeft de band ook binnen een uur andere snelheden gehad. Dit kon ik horen aan de verschillende toonhoogtes van piepjes van de tijdmelding. Dit is een normale eigenaardigheid van analoge band, recorders en spelers.
- Er lekte signaal van het linker naar het rechter kanaal (en andersom). Dit betekende dat alleen het gesproken woord horen, niet een kwestie was van het rechter kanaal naar mono omzetten. Ik heb een truc uit moeten halen met negatief geluid (uit fase zetten) van de tijdmelding, en die een klein beetje bijmengen op het kanaal van het gesproken woord. Zo cancelde ik het gelekte signaal uit, en was het gesproken woord goed te horen.
- Bij het audiomateriaal zat ook de tien minuten durende opname van de luchtverkeersleiding, met de bekende tekst ‘Het is gebeurd. Een grote rookwolk boven de stad’. Hiervan heb ik ook fragmenten gebruikt in de documentaire (bewerkt met geavanceerde ruisonderdrukking ten gunste van de verstaanbaarheid).
- Verschillende fragmenten van deze audio zijn ook gebruikt in de uitzending van Andere Tijden over de 25e herdenking van de Bijlmerramp, uitgezonden op zaterdag 30 september 2017.
- ‘Op zoek naar de klootviool die het allemaal heeft laten gebeuren’ is de titel van de column van Patrick Meershoek in Het Parool, die ik citeer in de documentaire. Ik werd op de column van Patrick gewezen door dezelfde man die mij ook al tipte over de tapes: Eric Heijselaar van het Stadsarchief Amsterdam.
- In de documentaire eindig ik met muziek van een blaastrio, opgenomen bij de herdenking van de Bijlmerramp bij ‘de boom die alles zag’ in 2015.