Auteur: Botte Jellema

Hij maakte een niet al te gelukkige indruk. Het was een beeld van een zittende Jezus, zonder kleren aan. Baardje en doornenkroon. Ribben die te zien zijn, gezicht op half zeven. Het beeld heet ‘Jezus op de koude steen’. Ik kon niets bedenken uit mijn gereformeerde jeugd over Jezus op een of andere koude steen.

Deze week nam mijn moeder mij en mijn broer mee naar de tentoonstelling ‘Bij ons in de Biblebelt’ in het Catharijne Convent in Utrecht, een expositie over de strook van Zeeland, via de Veluwe, naar het Noorden, waar een hoop orthodoxe christenen wonen. Het Jezusbeeld was een van de eerste dingen die we zagen, en stond op de onderste van de drie verdiepingen die de tentoonstelling beslaat.

De onderste gaat over de oorsprong van het protestantisme, namelijk het Roomse geloof. De schatkamer van het museum is daar ook, en die staat, als museum dat fysiek gekoppeld is aan een kerk, vol met Rooms Katholieke kunstwerken. Zoals rijk versierde monstransen, codexen en oude kleden van bischoppen. Zo is ook een reliek te zien dat de koorkap van Bonifatius zou zijn geweest, al bleek bij onderzoek dat dat kleed gemaakt is in de twaalfde eeuw, en we weten allemaal wanneer Bonifatius is vermoord.

In 754 bij Dokkum.

Afijn, het was op die verdieping opvallend rustig. Op aanmoediging van de website van het museum zelf waren we er vroeg naar toe gegaan, en dachten daaronder dat dat weer zwaar calvinistisch van ons was geweest. Maar toen kwamen we er op de bovenliggende etage achter dat het wel degelijk zeer druk was; de bezoekers liepen gewoon snel door die Roomse uitdragerij heen. Ze moesten niets hebben van al die pracht en praal, en dat sterkte bij mij het idee dat ik toch al had toen ik om mij heen had gekeken bij de kassa.

Namelijk dat hier vooral mensen uit de biblebelt zelf op af komen. Wij, als Friezen, waar toch ook nog wel behoorlijk SGP wordt gestemd, hoorden daar trouwens ook bij. Ik zag verder veel lange rokken bij de vrouwen, veel kort en vooral grijs haar, en alles behalve spijkerbroeken bij de mannen. Dagblad Trouw had een stukje over deze expositie, en daarin staat dat het Catharijne Convent zich vooral richt op de museumkaarthouders. En nu lijken die soms wel wat op biblebelters, maar ik kreeg niet het idee dat dat het grote deel van de bezoekers uitmaakt. Maar goed, daar komen we vanzelf wel achter wanneer het Catharijne Convent de jaarcijfers bekend maakt.

We liepen verder en zagen prachtige foto’s, in opdracht van de expositie gemaakt, van bijvoorbeeld jonge stellen uit de biblebelt. We zagen herkenbare dingen zoals het bord in kerken waar de psalmen voor de dienst op staan. Filmpjes van interviews met biblebelters over hun leven, waar dan uiteindelijk ook één homo vertelt over hoe het hem niet makkelijk wordt gemaakt. Verder eigenlijk weinig waar een bilbebelter zich aan kan storen, hoewel er evident zaken zijn die wringen in die gemeenschap.

En dat maakt het bezoek aan deze expositie toch ook wat ongemakkelijk. In Trouw zei de samensteller dat het ze niet gaat om het zoeken van de confrontatie, omdat het bedoelde publiek de ongemakkelijkheden zelf wel begrijpt. Maar ik vraag me af of het publiek dat ze ‘bedoeld’ hadden, nu wel komt. Ik heb sterk het idee dat er mensen op af komen die naar zichzelf kijken. Zichzelf wijs makend dat ze met al die gereformeerde en hervormde zelftuchtiging goed bezig zijn op de smalle weg, in plaats van de wereldlijke verlokkingen van de brede weg. Dus zien we nergens afvalligen die duidelijk kunnen maken dat ze dan misschien wel niet meer geloven in een opperwezen, maar dat ze absoluut geen duivels leven leiden, en dat er dus geen reden is voor een heilig superioriteitsgevoel van een ‘refo’. En dan mislukt zo’n idee over ‘ze begrijpen het wel’ toch; assumption is the mother of all fuck ups.

Koffiedrinken met je moeder in Utrecht is erg leuk, maar ik heb mijn twijfels over deze tentoonstelling. Mijn broer en ik hebben nog gezocht om een beeld van een wat meer comfortabele ‘Jezus op de warme steen’. Die heeft ongetwijfeld ergens op een brede weg gestaan, maar was niet te vinden in het Catharijne Convent.

Deze column is, in het Fries, gemaakt voor en uitgesproken op Omrop Fryslân Radio.

In een nieuwe documentaire van Botte is het verhaal te horen van Ronnie en Jasper, het homostel dat twee jaar gelden in Arnhem in elkaar werd geslagen met een betonschaar omdat ze hand in hand liepen.

De verontwaardiging was toentertijd groot; politici gingen na een oproep van Barbara Barend hand in hand op de foto, zoals Alexander Pechtold en Wouter Koolmees, Mark Rutte noemde de aanpak van anti-homogeweld topprioriteit, en er volgde een grote manifestatie op het Gele Rijdersplein in Arnhem, waar LHBT’s uit heel Nederland en omgeving hand in hand demonstreerden. Iedereen stond pal voor de rechten van LHBT’s en voor de acceptatie.

Hoe groot is de deceptie na twee jaar van rechtszaken. Hoor het zondag 30 juni om 21u in RadioDoc op NPO Radio 1.

Ronnie en Jasper werden in 2017 in Arnhem in elkaar geslagen met een betonschaar. Landelijke verontwaardiging, #allemannenhandinhand, en grote beloftes van politici.
Maar de deceptie na twee jaar rechtszaken is groot…
Morgen op Radio 1 in RadioDoc, en snel in je podcastapp. pic.twitter.com/x3WLD2l5lK

— Botte Jellema (@bottejellema) 29 June 2019

Er gaat iets niet goed in de emancipatiestrijd van LGBTQIAP+, en de nieuw ontworpen ‘progress’-vlag is daar een goed voorbeeld van.

De ‘oude’ regenboogvlag werd hoog gehouden toen ik op de Dam stond na de aanslag in Orlando. De vlag stond op mijn wang bij de Amsterdam Pride. De vlag hangt aan de gevel van een van mijn favoriete koffietenten. De vlag hangt voor de ‘lesbische’ kroeg om de hoek bij mijn studio. De vlag heeft de kleuren van het keycord dat ik kreeg van Ellie Lust in haar functie bij Roze in Blauw. Harvey Milk hield ‘m hoog, zoals zovele activisten, hij wappert op gemeentehuizen als het er toe doet, en overal in de wereld waar ik ‘m zie, ben ik trots.

De geschiedenis van de vlag is complex en hier en daar banaal. De eerste vlag, ontworpen door Gilbert Baker in 1978 had acht strepen, en was afgeleid van The Flag of the Races uit de hippiebeweging. De kleuren van de banen kregen wel een betekenis, maar dat was geen representatie van groepen: 

• Roze – Sex
• Rood – Leven
• Oranje – Helen
• Geel – Zonlicht
• Groen – Natuur
• Turquoise – Magie/Kunst
• Indigo – Rust
• Violet – Geest

Er was moeilijk aan de kleur roze te komen, waarna Baker die er af liet. Daarna was er een paraderoute die aan beide kanten versierd zou worden door de regenboogstrepen, en men wilde de helft van de kleuren aan de ene kant en de helft aan de andere. Met zeven ging dat niet lekker, dus werd ook turquoise weggedaan. Zo is de regenboogvlag met zes banen ontstaan.

Zoals ik zei, hier en daar is de geschiedenis banaal, zoals altijd. Maar belangrijk is dat er een idee achter de vlag ontstond, door het gebruik er van door diverse activisten. Met het relatief willekeurig dumpen van twee van de kleuren, kan je ook niet meer vasthouden aan de oorspronkelijke betekenissen van de banen. 

De ‘oude’ regenboogvlag heeft alleen als geheel een betekenis. Er worden in de laatste jaren voortdurend pogingen (😉)gedaan om de vlag op te waarderen. Niets is voor de eeuwigheid, en evolutie is mooi, maar evolutie betekent doorgaans wel dat het volgende beter is dan het voorgaande. En ik geloof niet dat dit hier het geval is.

De jongste poging – of nou ja, de poging is ook al weer een jaar oud – de vlag te ‘updaten’ is een kickstarter waarin aan de linkerkant in een driehoek banen verschijnen die wél betekenis hebben. Deze zogenaamde ‘progress’-flag, en de bedenker schrijft er over:

When the Pride flag was recreated in the last year to include both black/brown stripes as well as the trans stripes included this year, I wanted to see if there could be more emphasis in the design of the flag to give it more meaning.

De schrijver geeft zich dus al rekenschap van het feit dat er een probleem is met betekenisvolle banen op een vlag waarin de banen geen betekenis hebben. Maar laat zich daar niet door hinderen, want: ‘We need to always keep progress moving forward in all aspects of our community.’ Dat is een nobel streven, maar ik geloof niet dat deze vlag ‘moving forward’ is. 

Er een zwarte, bruine, roze en lichtblauwe baan bij, alsmede een witte driehoek. Die laatste drie kleuren komen van de Transgender Pride Flag, ontworpen door Monica Helms (er bestaan een aantal, maar dit is de bekendste). Zij schreef er over: 

The stripes at the top and bottom are light blue, the traditional color for baby boys. The stripes next to them are pink, the traditional color for baby girls. The stripe in the middle is white, for those who are transitioning or consider themselves having a neutral or undefined gender.

Dat zijn banen die ergens voor staan. En dat is fantastisch; ik zie de Transgender Pride Flag steeds vaker op Prides, en ik hoop van harte dat deze nog heel vaak met trots hoog wordt gehouden. 

De bedenker van de nieuwe ‘progress’-vlag schrijft over de zwarte en bruine banen in het ontwerp:

[representing] marginalized POC communities (brown, black), as well as those living with AIDS, those no longer living, and the stigma surrounding them (black)

Betekenisvolle banen, waarbij trots en herdenken door elkaar lopen. Er zijn goede redenen voor aandacht voor gemarginaliseerde PoC. Dit geldt ook voor mensen die met ‘AIDS’ leven (ik had voor ‘hiv’ gekozen in de tekst, maar soit), en zeker ook voor hen die met de stigma’s daaromtrent moeten dealen. Er is een sterke, terechte roep om erkenning, waarmee men zich afzet tegen assimilatie, oftewel het opgaan in een grotere groep. Men wil gezien worden AS IS, en niet zich moeten aanpassen voor acceptatie. 

Hier kan ik mijn volledig in vinden. Het is overigens geen nieuwe gedachte: bij de discussie over de invoering van het huwelijk voor mensen van gelijk geslacht (‘homohuwelijk’) wilden sommige LHB’ers er niets van weten: het huwelijk is hetero-normatief, en wat moeten ‘wij’ daar mee? Ook zij zetten zich af tegen assimilatie, onderwijl onverminderd voor acceptatie strijdend.

Maar het idee van zonder assimilatie emanciperen van gemarginaliseerde individuen, botst met de uitbreiding van de regenboogvlag met representatieve banen. 

De kleuren van de regenboogvlag zijn samen een afspiegeling van de diversiteit van de gehele regenbooggemeenschap, wereldwijd. Waarom zouden individuen waarvan nu wordt gezegd dat ze zich er niet onder thuis voelen, zich wel thuis voelen in een nieuwe lus die om een bepaalde groep wordt gelegd? Want dat is wat er gebeurt bij de ‘progress’-vlag.

Individuen die niet willen assimileren zouden zich moeten schikken in bepaalde banen van een vlag, die een groep representeren. Dat klinkt als assimilatie. Een individu dat niet in een hokje wil heeft meer aan een symbool dat voor een groter idee staat, dan aan een symbool dat is opgebouwd uit onderdelen waarin je je dan maar moet schikken. Daar komt nog bij dat je nooit iedereen kan representeren of voldoende kan representeren, tenzij je een overkoepelende representatie kiest. En dat is de regenboogvlag.

Om mijzelf als voorbeeld te nemen: ik noem mezelf homo. Er zit ook een vleugje bi in mij. Dat moet dan allemaal vallen onder de oude regenboogkleuren. Daarnaast heb ik als homoman een complex en frustrerend seksleven doordat ik me mijn hele leven heb moeten verhouden tot hiv: alles wat maar in de buurt komt van seks staat bij mij meteen in het teken van Het Voorkomen Van. Derhalve hoort bij mij ook de zwarte baan uit de driehoek van de ‘progress’-vlag. Maar ook weer niet helemaal, want een deel van het zwart staat voor gemarginaliseerde PoC-communities, waar ik als wit persoon duidelijk niet toe behoor. Wel heb ik dan weer moeten dealen met een relatief strenge religieuze opvoeding, maar dat is (nog) geen baan op de vlag. Ik kom oorspronkelijk uit een lage sociaal-economische klasse, waar ook geen baan voor is. Verder ben ik erg trots op het feit dat het me is gelukt een universitaire studie te voltooien, en dat was een inspanning die ik zelf zeker een baan zou toekennen. Ik ben me zeer bewust van het feit dat ik het in het leven niet slecht heb getroffen, alleen betekent dat nog niet dat het een smooth ride is.

Mijn identiteit is een complex aan zaken die ik niet stuk voor stuk gerepresenteerd zie in de regenboogvlag. Maar het is wel mijn vlag!

Ik vind het problematisch dat er getornd wordt aan het idee achter de regenboogvlag. De oude regenboogvlag is geen assimilatievlag, en is dat ook nooit geweest. Er is geen representatie. Vergeet die ‘progress’-vlag. Met de oude zijn we nog niet klaar.

Rood – oranje – geel – groen – blauw – paars: een afspiegeling van diversiteit, ingezet als zodanig, en voorlopig de beste optie, voor iedereen. Ik hoop heel erg dat dit grote en belangrijke idee omarmd blijft worden. Want er is naar buiten toe veel meer om voor te strijden.

Het is deze zomer tien jaar geleden dat de koeien van de boerderij waar ik ben opgegroeid weg gingen. Het bedrijf ging verder, op een andere plek in Fryslân. Ik werd er deze week aan herinnerd doordat er een artikel over onze oude boerderij aan de Ivige Leane in de Leeuwarder Courant stond. Heit en mem zijn naar Scharnegoutum verhuisd, en de boerderij is een paar jaar geleden verkocht aan een jong stel met kinderen, dat er een stadsboerderij van wil maken.

Nu ligt de boerderij nog niet in de stad, maar de stad – Sneek – komt wel steeds dichterbij. De crisis van een paar jaar geleden heeft de bouw van huizen uitgesteld, maar dat verandert nu snel. Weide verandert in straten. Harinxmaland. Het heeft een eigen website met teksten als ‘Harinxmaland wordt het stukje Sneek dat voor iedereen bereikbaar is’, ondanks dat het is vernoemd naar een state van ‘een welgestelde Friese familie’, die daar zou hebben gestaan. Ik heb er jaren gewoond; nooit van de Harinxma’s gehoord.

De boerderij heet nu ‘Stadsboerderij De Sibbe’, en in de krant vertellen eigenaren Herma en Johannes over hoe ze er een proeftuin voor een duurzame toekomst van willen maken. Maar je moet nog wel even door de oude boerderij heen kijken, zo schrijft de verslaggever op, en ik zie op de foto mijn oude huis en het raam van mijn slaapkamertje. Een vergaderzaal in de oude melkput, zo is onder andere het plan, en ik denk terug aan al die uren die mijn heit en omke onder in die put hebben doorgebracht.

Deur van de wachtruimte open. Zes, later zeven, koeien aan elke kant van de put. Aan een touwtje trekken en dan krijgen de dieren wat biks. Die ligt op een stoffige zolder, en die moet ik met koud weer soms losschoppen. Op een oude speaker staat een muziekstation aan. Uiers schoonmaken met een warme doek, en dan het melkstel eronder hangen. In een paar minuten tijd loopt dan de grote melkfles naast de koe vol, en je kan het aantal liters melk precies zien. Wanneer ze alle zes klaar zijn, dan gaat het hek voor open. De dieren lopen dan via een gang weer terug naar de ligboxstal. En maar schijten, die dieren. En dat mocht ik als jongetje dan opruimen. Strontschuiven, zo heette dat. Mijn jeugd bestond voor een belangrijk deel uit koeienstront opruimen. Ik had eens moeten weten dat ze er ooit zullen vergaderen, met koffie en koekjes en HDMI-beamers.

Het was geen megastal. De verslaggever schreef dat wel zo op. Die zei dat de ligboxstal uit de jaren zeventig ‘een van de eerste moderne megastallen’ was. Toen de stal werd gebouwd, zou het nog zeker vijfentwintig jaar duren voordat het woord zou worden uitgevonden, maar bovendien is het een voor die tijd heel gangbare ligboxstal. Maar goed, het is onze stal niet meer. De boerderij heet nu ‘Sibbe’, en de sporen van de koeien zijn nu nog overal te zien, maar dat duurt niet lang meer.

Het is onze boerderij niet meer, en het is mijn slaapkamertje niet meer. En ons land niet meer, en het land heeft ook niet meer de namen die wij er aan gaven; de jister, het leech, de finne, de lange five, de alve. Het bestaat alleen nog in de hoofden van een paar Jellema’s. Ik ben vaker in mijn leven verhuisd, maar ik heb bij geen van de huizen waar ik heb gewoond dezelfde gevoelens als bij onze oude boerderij. Dat komt omdat ik er ben opgegroeid, natuurlijk, maar ook omdát het een boerderij is. Zo’n plek waar leven, groei en sterfelijkheid in elkaar overvloeien, zo’n plaats waar je een wordt met het weer, waar de natuur en de mensen dichter bij elkaar staan als waar dan ook. Omdat je er mee leeft en er van geniet, en omdat je er mee vecht en op vloekt. Trek maar eens een koe uit een sloot. Dit snappen alleen mensen die ook op een boerderij zijn opgegroeid, en op een dag vormen we een clubje.

Op de foto in de Leeuwarder zitten Herma en Johannes op een picknicktafel, die dwars op het pad voor de oude boerderij staat, naast de perenboom waar de lekkerste stoofpeertjes af kwamen, zo weet ik. Drie jonge kinderen, breed lachend, een schitterend gezicht. Ze zeggen dat dit hun levensproject is, en dat ze er nooit weer vandaan gaan.

Over een tijdje weet niemand nog van de boerderij van de Jellema’s, zoals ik niks wist van de state van de Harinxma’s. Ik weet ook niet of dat wat uitmaakt. Morgen hebben ze open dag op de Sibbe aan de Ivige Leane. Ik weet nog niet of ik ga.

Geschreven voor en in het Fries gepubliceerd op Omrop Fryslân Radio, op donderdag 30 mei 2019.

Voor Rijkswaterstaat maak ik een podcastserie, en deze aflevering gaat over de enorme werkzaamheden die er in de komende jaren aan de Afsluitdijk gebeuren.

In deze podcast reist Botte Jellema af naar de Afsluitdijk. Daar praat hij met Joost van de Beek over de bouwput die de Afsluitdijk de komende jaren zal zijn, en waarom. Daarbij graven ze ook naar enkele mooie feitjes en fabeltjes over dit Nederlandse meesterwerk.

Nederland bezit een bijna vergeten genie: Johan van Veen. Zijn grote levenswerk was het plan voor de Deltawerken. Botte Jellema praat met de kleinzoon van Johan van Veen: Paul Fortuin, die ook weer bij Rijkswaterstaat werkt. Hij vertelt over de markante ideeën en het leven van zijn grootvader.

Drie opmerkelijke feiten over Johan van Veen:

1. Hij leverde letterlijk vlak voor het weekend van de watersnoodramp van 1953 een plan voor de Deltawerken in bij de minister van Waterstaat.
2. Tijdens de ramp spoedde hij zich naar Ouderkerk aan de Hollandsche IJssel, om daar mee te helpen aan het afzinken van schepen voor een gat in de dijk, waarmee een ramp in heel zuidelijk Holland is voorkomen.
3. Hij bedacht ook nog een getijdencomputer, het bellenscherm, de Maasvlakte en de Eemshaven, en alles wat nu nog aan hem herinnert is een klein borstbeeld in zijn geboorteplaats in Noordoost Groningen.

Afgelopen weken heb ik in Amsterdam gewerkt voor de Amerikaanse podcast 99% Invisible, voor hun productie ‘The many Deaths of a Painting‘, over het schilderij ‘Who’s affraid of red, yellow and blue’ van Barnett Newman. Dat is sinds de jaren zestig in bezit van het Stedelijk Museum. In 1986 werd het beschadigd met een Stanleymes.

While the painting was on display, a man named Gerard Jan van Bladeren attacked Who’s Afraid of Red, Yellow, and Blue III with a box cutter, tracing a series of long slashes through the center of the canvas. When the slashes were added all up together, they measured nearly fifty feet long. Van Bladeren was 31, unemployed, living with his parents, and was a painter himself — although not very successful. He regarded this act of vandalism as an artistic gesture. 

Het is gerestaureerd, maar dat is niet helemaal goed gegaan. Je hoort wat er is gebeurd in de podcast, gemaakt door John Fecile, en met additionele redactie en opname van mij.