In een muur aan de Zeeburgerdijk in Amsterdam.


Bedroom Eyes / Lieve Hemel / Catholic Boys
Ik maak me zorgen en durfde het in ieder geval niet aan te raken.

Nederlandse theatermakers en recensenten liggen met elkaar in de clinch. De makers vinden dat recensenten hun werk niet goed doen en bijten van zich af als ze een slechte beoordeling van hun stukken krijgen. Nu is er een theatermaker die reageert met theater. Botte Jellema weet hier alles van.

Vanmiddag uitgezonden in De Nieuws BV van BNNVARA op Radio1.

Marcus Azzini brengt met zijn Toneelgroep Oostpool uit Arnhem het stuk ‘Liefhebber’ op de planken. In 1992 geschreven, door Gerardjan Rijnders. Naar verluid in één nacht. Zijn uitvoering is te zien op de website van Open Beelden.

Oostpool vraagt, met Rijnders: als er overal drama is, wat is dan de functie van toneel? Oftewel, wat is het nut van kunst. En zo zijn we bij een actuele discussie. Daarbij staan recensenten in de frontlinie; zij waarderen dagelijks de toneelkunst in de kranten.

Azzini zegt dat het spelen van dit stuk geen aanval is op recensenten, maar dat ze zich wel achter de oren mogen krabben. Zij hebben een rottaak, namelijk iets wat heel persoonlijk is (het beleven van een theatervoorstelling) in algemene termen vatten. Dat kan wel, maar niet in 150 woorden, met een paar sterren, of in drie minuten bij De Wereld Draait Door.

Theatermakers accepteren ineens niet meer dat recensenten slecht beargumenteerde recensies schrijven. ‘Dantons Dood’ van Toneelgroep Amsterdam, werd door NRC volledig afgebrand. Regisseur Johan Simons klom in de pen schreef een vlammend antwoord op de opiniepagina van de krant. Op facebook is een ruzie ontstaan tussen Noord Nederlands Toneel-regisseur Ko van den Bosch en Volkskrantrecensent Vincent Kouters. En nu is er regisseur Marcus Azzini, die het podium als zijn strijdtoneel kiest. Hij viel over een recensie van ‘Het Proces’ van Oostpool.

Waarom bijten theatermakers nu ineens van zich af? Want tot voor kort werd reageren op recensies gezien als ‘wrijven in een vlek’. Ten eerste valt ook mij op dat de argumentatie in de kritiek soms waardeloos is. Meer dan ooit spreken recensenten elkaar tegen. ‘Dantons Dood’ kreeg alle lof in de Volkskrant. De Veenfabriek/Reisopera-voorstelling ‘Fairy Queen’ overkwam hetzelfde: in de ene krant afgebrand, in de andere alle eer. Wat moet je daar nou mee, als publiek.

Ten tweede vermoed ik dat ze ook reageren omdat toch weinig meer te verliezen hebben. De bezuinigingen op de subsidies hebben al het vet er al af gehaald. En ten slotte denk ik dat het theaterpubliek niet aan de kant van de recensent staat; dat gaat meer dan ooit z’n eigen gang. Ze vinden het prachtig als de voorstelling die zij hebben gezien, wordt verdedigd.

Ik vind het assertief en verfrissend. Volgens mij hebben de recensenten wel een probleem.

Ongevraagd ben ik de laatste jaren in aanraking gekomen met twee fenomenen die lastig uit te roeien blijken: onkunde en bijgeloof. Vaak worden complotdenkers uitgelachen. Ik probeer er voor een keer, en de laatste keer, serieus iets over te zeggen.

Ik ben er van overtuigd dat de wereld er een stuk fijner uit ziet als we er vanaf zijn, zoals alle vormen van geloof en bijgeloof. Religie kent maar één bron, en dat is het verklaren van toeval, ellende en dood, kortom, alles wat buiten de eigen invloedssfeer ligt of lijkt te liggen. Het is voor velen ondraaglijk dat er geen rationele uitleg mogelijk is voor de willekeur waarmee we met ziekte en overlijden worden geconfronteerd. Dus verzinnen we verklaringen. God. Allah. Het Vliegende Spagettimonster. Slangenolie. Etcetera. Dat alles in de hoop invloed op het ongrijpbare uit te oefenen, door bijvoorbeeld te bidden of er geld aan uit te geven.

Het is daarna de kunst om zoveel mogelijk anderen achter het idee te krijgen. Want hoe meer mensen hetzelfde denken, hoe meer het waar wordt. Toch? Tegenstanders moet je zo hard mogelijk bestrijden. Met een beetje mazzel kan je er nog wat aan verdienen ook.

slim
Eén van de dingen die verzonnen zijn, is een groot wereldcomplot. Met de secularisatie kreeg de onkundige en (bij)gelovige het namelijk behoorlijk lastig. Gelukkig kwam daar spoedig Het Internet! Met alle mogelijkheden van dien. Bijvoorbeeld om de grootst mogelijke onzin wereldkundig te maken. Blaas deze onzin op tot bijbelse proporties, en spoedig zal een makke schare je deel zijn.

En zo komen we aan chemtrails, buitenaardse invasies en de meest wazige mythevorming rond bijvoorbeeld de Bilderbergconferentie.

De complotverzinners zijn slimmer dan de priesters en de dominees. Waren de laatsten nog niet genoodzaakt zich te verweren tegen een gezonde portie ratio en tegenspraak (alom aanwezig op hetzelfde internet); de complotters moesten daar een list voor verzinnen.

bewijs
Dat lukte. Val de andere media aan. Werkt altijd. Een voorbeeld.

Een complotdenker beweert dat de condensstrepen van vliegtuigen in de lucht bestaan uit giftige stoffen, die een hogere wereldorde over de aardbewoners laat uitstrooien om ze ziek te maken. De complotdenker spoort mij aan om er op Radio1 een item over te maken. Ik zeg dat er van overtuigd ben dat mijn chef het nooit op de zender zal laten komen. De complotdenker zegt dan: zie je wel, ik dacht wel dat je chef het tegen zou houden, want de regering – en dus de publieke omroep – zit ook in het complot! En de complotdenker beschouwt aldus het complot bewezen. Toch?

Dit is mij echt overkomen.

chemtrails
Het condensstrepenverhaal heet ‘chemtrails’ en hier is de link naar de wiki-pagina. De bedoeling daarvan zou zijn om de mensheid ziek te maken en te verzwakken, ten gunste van de macht van een wereldwijde elite. Bijvoorbeeld via de farmaceutische industrie; enfin, het zou een verklaring zijn voor een hoop ellende. Rationele mensen kunnen die ellende alleen met ongeluk en toeval verklaren; wat in emotionele zin weinig bevredigend is. Maar wel waar.

Ik heb in een discussie eens geprobeerd om uit te leggen hoe het praktisch in z’n werk zou moeten gaan en hoe waarschijnlijk het daarna nog is dat chemtrails bestaan. Dat ging ongeveer zo.

Wat voor zin heeft het verzwakken van de mensheid, als álle mensen verzwakt worden, inclusief de opdrachtgevers, de uitvoerders (piloten) en hun gezinnen? Welke debiel zou dat zonder morren uitvoeren? Dan de schaal; de atmosfeer is niet gebonden aan grenzen, dus wat voor ratio zit daar achter? Als ik de VS was, mikte ik op Rusland of China. Maar wereldwijd? En hoeveel vliegtuigen, werktuigbouwers, chemische fabrieken inclusief medewerkers, logistiek, etcetera etcetera heb je daar wel niet voor nodig? Er zouden tienduizenden, honderdduizenden mensen aan moeten werken. Al die mensen moeten meewerken aan… de destructie van zichzelf plus hun gezinnen, buren en vrienden?

bekrompen
Het maakte weinig indruk op mijn complotdenker. Ik bleef mails krijgen over de kwestie. Twee jaar geleden droogden ze op, maar/want er was een nieuwe en effectievere manier om de boodschap te verspreiden: facebook.

Ik reageerde sporadisch, omdat ik vond dat ik alles al een keer had gezegd en ik merkte dat wat ik zei weinig veranderde. Bovendien werd ik voortdurend uitgemaakt voor bekrompen, stug en kortzichtig: als het niet in mijn straatje past, moet ik het niet. Daar krijg je op een gegeven moment ook schoon genoeg van (wat dan weer bekrompen, stug en kortzichtig is). Maar ja. Tegenstand moet worden bestreden, weet je nog. Uiteindelijk kwam de discussie elke keer neer op het volgende:

BEWIJS MAAR EENS DAT HET NIET ZO IS

drogreden
Dat is een direct, onvervalst en wereldwijd virus dat ‘het argument van de onwetendheid’ heet. Hier. Er zijn wereldreligies op gebouwd, bevolkingsgroepen om vermoord en daarnaast is er veel dagelijkse kommer en kwel door veroorzaakt.

Het is onmogelijk om aan te tonen dat iets niet bestaat. Ik kan niet bewijzen dat ik geen bril heb. Het is het omdraaien van bewijslast.

Nee, ik kan ook niet aantonen dat chemtrails niet bestaan. Zoals de gelovers niet kunnen bewijzen dat ze wel bestaan. Maar dan wordt mij (doctorandus in de letteren) verweten dat ik elitair ben. Dat ik intellectuele spelletjes aan het spelen ben. En vanaf daar ontstaat een schizofreenmakende welles-nietus discussie, met als uitkomst dat ik bekrompen, stug en kortzichtig ben.

We weten het niet zeker, dat is 1. Daarna is 2 mijn redenering over hoe logisch het is dat mensen zichzelf gaan vergiftigen en/of daar een apparaat voor in stand houden. De uitkomst is 3: de kans op hypothese ‘chemtrails = waar’ is nihil. In ieder geval kleiner dan de andere verklaringen voor ellende en dood. Je wil echter niet weten hoeveel van het internet over deze aperte onzin vol is geschreven.

Het gebrek aan logisch redeneren, aan ratio, en het hoge gehalte aan drogredeneringen, en als gevolg daarvan onkunde en bijgeloof, zorgt er voor dat ik een hekel heb aan het hele onderwerp. Als ik daarna ook nog voor bekrompen, stug en kortzichtig uitgemaakt wordt, krijg ik bijzonder weinig zin om nog deel te nemen aan de verdere discussie.

hypothese
En alles is een aanleiding om er weer over te beginnen. Twee weken geleden plaatste de Volkskrant een artikel op haar site, met als kop ‘Aarde warmt snel op als kunstmatige wolk verdwijnt‘. Het was een hypothese op een hypothese: in het geval er een kunstmatige wolk wordt gecreëerd om de opwarming van de aarde tegen te gaan, zal, in het geval deze kunstmatige wolk weer verdwijnt, de aarde alsnog opwarmen. Interessant stuk, beetje ingewikkeld ook, door alle hypotheses. Duidelijk is ook dat het beter is van niet, zo’n chemische wolk.

Een complotdenker zette het stuk op facebook, tagde mij in zijn tekst en beschouwde het als het definitieve antwoord op de vraag of chemtrails bestaan of niet: JA. Ze hebben het over de wolk, dus de wolk bestaat. Toch? Dat intenties met de chemtrails in eerste aanleg anders werden voorgesteld dan het afkoelen van de aarde, deed er even niet toe.

vind wat je zoekt
De kop is verwarrend, zeker, maar het vergt aardig wat (bij)geloof om uit de kop op te maken dat de wolk nu bestaat. Bovendien blijkt uit de rest van het artikel zonneklaar (studie voor 2035) dat het over een onderzoek naar een idee gaat. Ik deed echt mijn best om het uit te leggen. Hoewel ik een licht geïrriteerd toontje niet kon onderdrukken, omdat ik op een gegeven moment door mijn variaties op ‘het staat er echt niet’ heen ben.

Dan komt een volgende modern fenomeen om de hoek: op internet vindt men altijd exact wat men zoekt.

Voorbeeld. Voorbeeld.

Dus kreeg ik al gauw het verzoek van mijn complotdenker om een artikel van de hand van Dr Ir Coen Vermeeren van de TU Delft te gaan lezen; daarin werd het bewezen. En/of een filmpje van Dr Ir Coen Vermeeren van de TU Delft te gaan bekijken. Betrouwbare bron, want Coen Vermeeren is Dr Ir en van de TU Delft! Al ligt hij daar zwaar onder vuur.

ruzie
Ik heb in de laatste jaren al honderd artikelen over chemtrails gelezen. Het was allemaal aantoonbare onzin, dus ik had er echt geen zin meer in. Maar dan ben ik natuurlijk bekrompen, stug, etcetera. Terwijl ik er al zo onredelijk veel tijd in had gestoken.

Het ontaarde in een regelrechte ruzie via facebook, ik kan het niet anders noemen. De complotdenker begon in mijn reacties op zijn posts te snoeien en reageerde met aanmerkelijke vertraging op mijn verzoek dan maar de hele handel er af te halen. Ik dreigde met aangifte bij facebook en hamerde maar door op ratio. Ik schreef een pittig stuk op mijn site, haalde het weer weg, en hij dreigde met ‘stappen’. Ten slotte kon hij me onmogelijk meer ‘vriend’ noemen en dus ontvriendde hij mij.

Prima. Al is het wel spijtig dat hij me daarbij nog wel een keer bekrompen, stug en kortzichtig noemde. Welnu.

weet wat je niet weet
Eén van de belangrijkste dingen in het leven, vind ik althans, en Confusius met mij: weet wat je niet weet. Mijn Alma Mater, de Rijksuniversiteit Groningen, had in mijn tijd de wat weeïge leuze ‘werken aan de grenzen van het weten‘. Ondanks alles is het bruikbare beeldspraak: er is een gebied met kennis en er is een gebied met vragen. Wetenschap, op basis van ratio, is in staat om het gebied met kennis te vergroten. Dat gaat niet vanzelf, dat is werken.

Een beetje academicus verwart de twee gebieden niet, en beschouwt hypotheses niet als kennis. Ik heb het goed in mijn oren geknoopt. Ik span me tot het uiterste in om feit en fictie uit elkaar te houden. Ik ben nieuwsgierig naar het gebied met vragen, en gebruik ratio om kennis te genereren. Dat is ook bijzonder handig in mijn vak, namelijk journalistiek.

Ik heb een hekel aan evangelisten van hypothesen, zoals bijvoorbeeld chemtrails. Snake Oil Salesmen zijn het.

accepteren van toeval
Ja, er worden chemicaliën uit vliegtuigen gesproeid, al sinds we konden vliegen zo ongeveer. Ja, er wordt gezocht naar buitenaards leven en daar wordt serieus over geschreven. Ja, er bestaan een soort complotten, en mijn vakgenoten en ik proberen daar met serieuze journalistiek een vinger achter te krijgen, en we doen alles voor iedereen die daar bij helpt.

Maar eindeloos het evangelie verkondigen van een wereldcomplot op basis van sprookjes en drogredenen, en mijn (journalistieke) integriteit in twijfel trekken als ik dat irritant en onkundig noem, dat mag van mij zo langzamerhand wel eens ophouden. Het betekent het accepteren van toeval, ellende en dood. Dat is misschien verdrietig en onbevredigend, maar wel realistisch, eerlijk en prettig voor de omgang met andere mensdieren.

Het is wonderlijk, maar de grote spam-aanval op mijn website lijkt voorbij… Ik weet ook niet hoe het kan, maar (voorlopig) gooi ik de reacties weer open onder de stukjes. Dat is fijn. Want zo werkt internet.

Dinsdagavond ging ik naar de try-out van deze voorstelling in de Albert Heijn-zaal van het Zaantheater in Zaandam. Meteen daarna is het uitgezonden in Nooit Meer Slapen van de VPRO op Radio1.

Na deel 1 ‘De casanova’s van de vastgoedfraude’ komen de makers nu met ‘De val van een super-man’, het tweede deel van ‘De verleiders’, een toneelstuk over verleiding en hebzucht aan de top van het bedrijfsleven. Botte Jellema praat met theaterregisseur Tom de Ket over de voorstelling.